ΜΕΛΕΤΗ ΘΑΝΑΤΟΥ

Του Νίκου Ι. Κωστάρα

«Ποιος είπε πως οι νεκροί πεθαίνουν;

Ω! Μνήμη, βοήθησέ με να τους αναστήσω»

Wolfang Borchert

«Όντως φοβερότατον το του θανάτου μυστήριον». Αληθινά είναι ασύλληπτο μυστήριο ο θάνατος, που μόνο με δέος μπορεί να το προσεγγίσει ο νους και η καρδιά του πονεμένου ανθρώπου. Από τότε που ο θάνατος έγινε συνειδητός για τον άνθρωπο, η ψυχή του αναδείχθηκε σε πρωταρχικό πρόβλημα για το φιλοσοφικό στοχασμό και την προσευχή στο Θεό. Ο θάνατος δεν είναι τίποτ' άλλο παρά η αποδέσμευση της ψυχής από το σώμα. Ο Σωκράτης υποστηρίζει στο Γοργία ότι «ο θάνατος δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αποσυναρμολόγηση δυο πραγμάτων που ήταν ενωμένα, δηλαδή της ψυχής και του σώματος» (Γοργία 5246). Η φιλοσοφική σπουδή δεν είναι τίποτ' άλλο παρά μελέτη θανάτου.

            Ο θάνατος είναι ένα πραγματικό γεγονός που το πληροφορούμαστε για τους άλλους, αλλά δεν το βιώνουμε. «Είμαστε όλοι επιζώντες που έχουμε πάρει αναβολή από το θάνατο» τονίζει ο Γάλλος φιλόσοφος Ζακ Ντεριντά. Είμαστε ενοικιαστές με άγνωστη ημερομηνία έξωσης. Μάλιστα, είμαστε περαστικοί, πουλιά διαβατάρικα στον ουρανό της ζωής αλλά και αθάνατοι. Η αθανασία είναι η θεότητα που κλείνουμε μέσα μας και πολλές φορές αγνοούμε. Η τραγική οικονομία της Δημιουργίας όλης εκφράζεται με το θάνατο. Την υπαρξιακή απουσία καταργούμε με δυο δυνάμεις: τη μνήμη και την πίστη. Με τη μνήμη διατηρείται η εγκόσμια αιωνιότητα. Με την πίστη πιστώνεται  η άλλη ζωή, εκείνη που έχει αρχή αλλά δεν έχει τέλος. Μνήμη θανάτου εξανθρωπίζει τη ζωή μας. Ο μόνος τρόπος που έχουν οι νεκροί να τους κρατήσουμε ζωντανούς είναι όταν τους θυμόμαστε. Τους συνοδεύουν ένα μεγάλο μέρος των αναμνήσεων που έχουμε γι' αυτούς. «Τότε οι νεκροί πεθαίνουν, όταν τους λησμονούμε», γράφει ο Κώστας Ουράνης.

            Ο άνθρωπος δεν πεθαίνει όταν μένει στις καρδιές μας. «Οι νεκροί είναι αθέατοι αλλά δεν είναι απόντες» (Β. Ουγκώ). «Οι νεκροί είναι παρόντες» (Καρλ Γιάσπερς). «Στις λύπες μας και στις χαρές μας συχνά οι νεκροί γυρίζουν κι οι ζωντανοί πεθαίνουνε χωρίς να το γνωρίζουν», γράφει ο ποιητής. «Κι όμως, θα βρεθούμε και θα γνωριστούμε, και πάλι θα βρεθούμε εκεί που συναντιούνται οι νεκροί, στα χείλη των ζωντανών ανθρώπων» (Samuel Batler).

            Οι μνήμες που κρατάμε απ' αυτόν ή αυτήν που έφυγε είναι εκείνες που μας δένουν πιο πολύ και τον/την κρατάμε μέσα μας. Δεν μπορούμε να ξεπεράσουμε το θάνατο. Αισθανόμαστε ότι έχει φύγει σ' ένα ταξίδι στο οποίο θα τον συναντήσουμε κι εμείς κάποτε. Κρατάμε την ανάμνησή του όπως ενός ξενιτεμένου ανθρώπου. Ο Θεός, άλλους μεν σώζει εκ του θανάτου, άλλους σώζει δια του θανάτου. Στους πρώτους χαρίζει τη ζωή, στους δεύτερους την αιωνιότητα.

            Σίγουρα ο θάνατος είναι ένα βαθύ μυστήριο, που ποτέ κανείς δεν μπόρεσε να ερμηνεύσει. «Ύλη αδίδαχτη ο θάνατος» (Κική Δημουλά). Είναι η ανάπαυση που χαρίζει στις ψυχές ο Κύριος μας, η πηγή της κάθε αλήθειας. Οι ψυχές δεν θα έχουν πια ηλικία και οι αιώνες θα καταδιώκουν τις αναρίθμητες μέρες στην αιωνιότητα. «Η εσωτερική μας συναναστροφή με το θάνατο είναι η συναναστροφή μας με την αιωνιότητα», αναφέρει ο φιλόσοφος Π. Κανελλόπουλος.

            Ο Θεός δεν δημιούργησε τον άνθρωπο για να πεθαίνει, να θάβεται στη γη και να εξαφανίζεται από την αέναη λειτουργία του σύμπαντος. Αλλά και μετά τη φθορά της ύλης του, ο άνθρωπος ως πνεύμα και ψυχή πορεύεται στην αφθαρσία της αιώνιας μακαριότητας ενωμένος με το θαύμα και το μυστήριο της ζωής και του θανάτου. Ο θάνατος καλείται ν' αφομοιώσει το νόημα που έχει η ζωή του καθενός. Είμαστε ενοικιαστές με άγνωστη ημερομηνία έξωσης. «Πάροικοι εσμέν εν γη αλλορτρία». Η άλλη ζωή δεν είναι παρά ο αντίλαλος της παρούσης. Εάν η παρούσα κραυγάζει «ουρανό», η ηχώ θ' απαντήσει «ουρανό». Αλλά εάν η ζωή εδώ φωνάζει «κόλαση», τι άλλο μπορεί να επαναλάβει ο αντίλαλος;

«Αυτό που δίνει νόημα στη ζωή, δίνει νόημα και στο θάνατο» (Σαιντ Εξυπερύ). Η ζωή και ο θάνατος είναι θεϊκή δικαιοδοσία, την οποία πρέπει να αποδεχόμαστε. Η χαρά και η θλίψη συνθέτουν τη ζωή. Δέξου τη χαρά με σωφροσύνη και τη θλίψη με καρτερία. Μπροστά στο θάνατο το μόνο άνοιγμα, πέρα από τον πανδαμάτορα χρόνο είναι ακριβώς η προέκταση της αγάπης, της μνήμης. Το βάλσαμο είναι αυτό. «Ο πιστεύων εις εμέ καν αποθάνη ζήσεται». Το δικό σου αναμμένο κερί είναι αυτό που δημιουργεί το φως μέσα στο σκοτάδι που απλώνεται γύρω μας. Η μνήμη θανάτου δύναται να σε καταστήσει πραγματικό φιλόσοφο της ζωής και του θανάτου και να σε παρακινήσει στην εκτέλεση καλών και θεάρεστων έργων. «Πάσαν ώραν μνημόνευε την έξοδό σου· έχε καθ' ημέραν προ οφθαλμών τον θάνατον· μνημόνευε τινι σε δει παραστήναι» (Μέγας Αθανάσιος).       Και ο Οράτιος γράφει «Πίστευε ότι κάθε μέρα είναι η τελευταία που λάμπει για σένα».

            Λίγοι άνθρωποι έχουν το προνόμιο να επιβεβαιώνουν τη ζωή τους με την αξιοπρέπεια που αντιμετωπίζουν το θάνατο, γιατί ζούμε σ' ένα κόσμο «που δεν έχει να αντιτάξει νόημα ζωής στην αλογία του θανάτου» (Χ. Γιανναράς). Οι άνθρωποί μη μπορώντας να θεραπεύσουν το θάνατο, προσπαθούν να μην τον σκέπτονται. Πολλοί άνθρωποι σήμερα πεθαίνουνε πριν την ώρα τους από το φόβο του θανάτου. «Εάν γαρ και πορευθώ εν μέσω σκιάς θανάτου, ου φοβηθήσομαι κακά, ότι Συ μετ’ εμού ει». Κάθε μέρα που περνάει κάνουμε κι ένα βήμα στη μάνα γη. «Χους εσμέν και εις γην απελευσόμεθα». Η γη θα ζητήσει και θα πάρει το δικό της. Το χοϊκό σώμα μας κι ο ουρανός το δικό του, την αθάνατη ψυχή. Ο δρόμος προς την πληρότητα διέρχεται από το μηδέν του θανάτου, το κενό της ζωής. «Κύριε, δος τον καθένα το δικό του θάνατο – το θάνατο που βγαίνει μες από τη ζωή του εκείνη που αυτός την είχε αγάπη, νόημα και ανάγκη» (Ρίλκε).

            «Θέλω να βλέπω μέσα στα χορτάρια των κοιμητηρίων ν' ανθίζουν όλες οι αναστάσιμες ελπίδες μου, δίπλα στα μαραμένα αγκάθια της μελαγχολίας και της ματαιότητας», εύχεται ο καθηγητής Παντελής Πάσχος. Στα κοιμητήρια, όπου βασιλεύει η αιώνια σιωπή, αφήνει πίσω τη μνήμη, το έργο και το περίσσευμα της αγάπης.

            Στο τελευταίο μας ταξίδι «μεσ' αυτήν την βάρκα είμαστε μονάχοι!» Ο θάνατος θα' ρθει ξαφνικά και θα 'χει τριαντάφυλλο στο στόμα (Μπουκόφσκι). Και τελειώνω με τις «προσευχές» του Τζον Ντον «Ο θάνατος οποιουδήποτε ανθρώπου με εξαντλεί, γιατί ανήκω στο ανθρώπινο είδος. Γι' αυτό ποτέ μην προκαλείς να μάθεις για ποιόν χτυπά η καμπάνα. Χτυπάει για σένα».

Νίκος Ι. Κωστάρας